Śmitkowski (Smitkowski, Szmitkowski, Szmytkowski) Leon Onufry (1801—1875), uczestnik powstania listopadowego i powstania wielkopolskiego w r. 1848, poseł na sejm pruski, działacz społeczny.
Ur. 27 X w Zaniemyślu, był synem Celestyna (1780—1854), właściciela wsi Siedmiorogowa (od r. 1837) i folwarków Cielmice i Celestynów w pow. krotoszyńskim, oraz Anny Reginy z domu Weiss (Białkowska) (zm. 1883). Miał braci: Józefa (1807—1878) i Władysława (1822 — po 1854) oraz siostry: Faustynę (1802—1888), żonę Władysława Kucnera, Annę Reginę (1819—1883), żonę Józefa Dzierzbickiego, i Teofilę (zm. 1878), żonę Leopolda Przyłuskiego.
Ś. uczył się w szkole elementarnej w Zaniemyślu, a od r. 1811 w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W r. 1819 zdał maturę i podjął studia prawnicze na Humboldt-Universität w Berlinie. Należał tam do tajnego związku patriotycznego «Polonia», kierowanego przez Karola Marcinkowskiego, za co nocą z 15 na 16 V 1822 został wraz z kolegami aresztowany, a następnie relegowany z uczelni. Skazany w lipcu t.r. na trzy miesiące więzienia, odsiadywał karę w fortecy w Świnoujściu, m.in. z Marcinkowskim i Gustawem Potworowskim. Po zwolnieniu wrócił do Wielkopolski i zajął się gospodarowaniem w dzierżawionym od ojca majątku Cielmice.
Po wybuchu powstania listopadowego przekroczył Ś. granicę Król. Pol. i m.in. z Marcinkowskim, Potworowskim oraz Franciszkiem i Maciejem Mielżyńskimi wstąpił w grudniu 1830 do oddziału Jazdy Poznańskiej, dowodzonego przez ppłk. Augustyna Brzeżańskiego. W r. 1831 uczestniczył w bitwach pod Grochowem (25 II) i Wawrem (31 III); otrzymał awans na porucznika WP. W maju t.r. trafił z Marcinkowskim do sztabu gen. Dezyderego Chłapowskiego i pod jego dowództwem wziął udział w wyprawie na Litwę. Odznaczył się w zwycięskich bitwach pod Hajnowszczyzną (obecnie Hajnówka) (23 V), gdzie rozbito oddziały rosyjskie, oblegające powstańców w Puszczy Białowieskiej, oraz pod Lidą (30 V). Po włączeniu korpusu gen. Chłapowskiego do dywizji gen. Antoniego Giełguda walczył pod Wilnem (19 VI) i Szawlami (7 VII); awansował wtedy na majora, a za odwagę został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Z resztkami korpusu gen. Chłapowskiego przekroczył 13 VII granicę Prus Wschodnich i został internowany pod Kłajpedą.
W r. 1832, prawdopodobnie z Marcinkowskim, wyemigrował Ś. do Szkocji. Niebawem przeniósł się do Paryża i dzięki finansowemu wsparciu rodziny wynajął mieszkanie przy Cité Bergère. We wrześniu r.n. poznał Fryderyka Chopina, z którym się zaprzyjaźnił, oraz jego lekarza, Aleksandra Hoffmana; Chopina odwiedzał na przełomie l. 1838 i 1839 na Majorce i w Walencji. W związku z ogłoszoną w sierpniu 1840 amnestią dla powstańców listopadowych z W. Ks. Pozn. postanowił wrócić do Wielkopolski; prawdopodobnie wówczas Chopin poprosił go o pomoc w zorganizowaniu na wiosnę 1842 spotkania z rodziną w W. Ks. Pozn. W listopadzie 1841 przyjechał Ś. do Siedmiorogowa. Został członkiem Kasyna Gostyńskiego i 28 XI t.r. uczestniczył w otwarciu jego nowego gmachu w Gostyniu. W sprawie planowanego przyjazdu Chopina do W. Ks. Pozn. spotkał się w grudniu t.r. z jego matką chrzestną, Anną Wiesiołowską ze Strzyżewa. Do rodzinnego spotkania Chopinów ostatecznie nie doszło, ale w podziękowaniu za gotowość udzielenia gościny w dworku Śmitkowskich w Siedmiorogowie, kompozytor zadedykował Ś-emu „Trois Mazourkas” z op. 50 (Paris 1842). Ś. krótko mieszkał w Mórce (pow. śremski) u Kurnatowskich, po czym w r. 1842 kupił wieś Łęg z folwarkiem Łężek (pow. śremski). Popierał inicjatywy pracy organicznej, szczególnie w Kasynie Gostyńskim, gdzie propagowano nowe metody gospodarowania i działalność kulturalną. W swoim dworku gościł gen. Chłapowskiego, Marcinkowskiego oraz Karola Libelta. W Poznaniu został w r. 1842 członkiem zarządu Tow. Naukowej Pomocy dla Młodzieży W. Ks. Pozn.
Po wybuchu rewolucji w Berlinie 20 III 1848 był Ś. jednym z głównych organizatorów oddziałów powstańczych w pow. śremskim. W Książu utworzył batalion ułanów i stanął na jego czele. Dn. 28 IV t.r. uczestniczył w naradzie w Miłosławiu, na której wybrano Ludwika Mierosławskiego na naczelnego wodza powstania wielkopolskiego i podjęto decyzję o obronie obozu w Książu. Podczas szturmu wojsk pruskich 29 IV batalion Ś-ego poniósł ciężkie straty, a on sam został ranny i tego samego dnia ogłosił kapitulację. Od czerwca 1848 należał do Ligi Polskiej i na jej zjeździe w r.n. w Kórniku reprezentował pow. śremski. Współpracował wtedy z Edmundem Bojanowskim i znajomymi z emigracji, m.in. Hoffmanem, Stanisławem Egbertem Koźmianem oraz Cezarym Platerem, z którym, po rozwiązaniu Ligi Polskiej w r. 1850, kontynuował podobną działalność w Bractwie Polskim (od r. 1853 jako jego przewodniczący na pow. śremski). Należał do grona dziesięciu członków akcjonariuszy i założycieli 28 VIII 1851 (w miejsce rozwiązanego Kasyna Gostyńskiego) Tow. Agronomicznego W. Ks. Pozn. (od 29 III 1852 Tow. Rolniczo-Przemysłowe w Gostyniu), nazywanego też Nowym Kasynem. W wyborach do drugiej Izby sejmu pruskiego zdobył 8 XI 1852 w okręgu nr 5 (Śrem—Kościan) mandat poselski; z nieznanych przyczyn wkrótce z niego zrezygnował, a jego miejsce zajął w r.n. Juliusz Pilaski z Poznania. W r. 1853 został Ś. radcą Tow. Naukowej Pomocy dla Młodzieży W. Ks. Pozn. Od r. 1857 pełnił funkcję dyrektora oddziału Tow. Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu dla pow. śremskiego. Jako członek zwycz. od r. 1858 Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (PTPN) zainicjował w jego Wydz. Historycznym opracowanie tzw. opisów historyczno-statystycznych powiatów W. Ks. Pozn., a z Władysławem Bentkowskim, Kazimierzem Jarochowskim, Marcelim Mottym i Koźmianem ogłaszał konkursy na dzieła historyczne. W Śremie pracował w l. 1859—63 w Komisji Powiatowej powołanej do przekształcenia Wyższego Zakł. Naukowego w Gimnazjum Katolickie; od r. 1860 należał do honorowych członków Bractwa św. Wincentego à Paulo przy kościele parafialnym, a w 1. poł. l. sześćdziesiątych wchodził w skład Dyrekcji Tow. Oszczędności i Pożyczek Wekslowych. Wygłaszał wspomnienia pośmiertne, m.in. o Zygmuncie Krasińskim (6 IV 1859 w Śremie) oraz mowy żałobne na pogrzebach zasłużonych Wielkopolan, m.in. Potworowskiego (w listopadzie 1860 w Lesznie), Tytusa Działyńskiego (w kwietniu 1861 w Kórniku) i Kamila Zakrzewskiego (w kwietniu 1862 w Strzelcach Wielkich). Jako członek zarządu Tow. Rolniczo-Przemysłowego otworzył w Gostyniu 2 X 1862 pierwszą polską wystawę rolniczą w W. Ks. Pozn.
Po wybuchu powstania styczniowego Ś. przystąpił w lutym 1863 do Komitetu Narodowego W. Ks. Pozn. (tzw. Komitetu Działyńskiego), skupiającego ziemian wielkopolskich, a zbliżonego do obozu «białych». Pełnił funkcję powstańczego komisarza cywilnego na pow. śremski i zajmował się organizacją pomocy oraz zbiórką pieniędzy dla powstańców walczących w Król. Pol. W wyniku rewizji w pałacu Jana Działyńskiego i znalezienia przez policję pruską spisu komisarzy powstańczych został pod koniec kwietnia lub na początku maja t.r. aresztowany w Łęgu i osadzony w więzieniu w Śremie, a następnie w Poznaniu. Znalazł się wśród 148 oskarżonych o zdradę stanu, tj. o usiłowanie oderwania W. Ks. Pozn. od Prus, i został umieszczony w berlińskim więzieniu Moabit. Podczas procesu przed pruskim trybunałem w Berlinie (7 VII — 23 XII 1864) za zarzut zebrania w pow. śremskim ponad 2 tys. talarów tzw. podatku narodowego, nadprokurator Adelung domagał się dla Ś-ego kary 10 lat więzienia. Ostatecznie nie udowodniono mu winy, ale 23 XII 1864 zapadł wyrok skazujący go na rok i trzy miesiące więzienia; karę odbył w Magdeburgu.
Prawdopodobnie zaocznie został Ś. w r. 1865 wybrany na prezesa Komitetu Powiatowego Śremskiego Tow. Naukowej Pomocy dla Młodzieży oraz prezesa zarządu Tow. Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu, obejmującego powiaty: kościański, krobski, krotoszyński, śremski i wschowski. Przyczynił się do ogłoszenia drukiem opracowanego przez Juliana Bukowieckiego „Sprawozdania z akt dotyczących czytelnictwa ludowego w powiecie śremskim, zawiązanego przez dyrekcję byłej Ligi Polskiej tegoż powiatu, od dn. 6 września 1849 r. aż do końca jego istnienia” („Ziemianin” 1866 nr 36). Prowadził dziennik, tłumaczył dramat F. Schillera „Don Carlos” i podejmował próby literackie (wszystkie jego rękopisy zaginęły). W r. 1867 ustąpił z funkcji prezesa zarządu Tow. Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu; sprzedał Łęg Piotrowi Pajzderskiemu za 130 tys. talarów (wpis w księgach wieczystych z 14 X 1868) i przeniósł się do Poznania. W grudniu 1868 przemawiał tam na pogrzebie Hipolita Cegielskiego; uroczystość żałobna przekształciła się w manifestację patriotyczną.
W Poznaniu Ś. popierał inicjatywy budowy gmachów dla polskich instytucji naukowych i kulturalnych. Zasłużył się przy pracach nad utworzeniem tamtejszej sceny polskiej; 1 XII 1869 wszedł do Komitetu budowy Teatru Polskiego, a 13 XII 1870 został członkiem spółki teatralnej «Teatr Polski w ogrodzie Potockiego». Należał do Koła Towarzyskiego, a 4 XII t.r. wybrano go do Dyrekcji Koła na r. 1871. W działalność polityczną włączył się w czasie wyborów do parlamentu Rzeszy niemieckiej (3 III 1871) jako prezes polskiego Komitetu Wyborczego. Promował akcję zakładania bibliotek na wsi, a w r. 1872 został wybrany na przewodniczącego Tow. Oświaty Ludowej. Po złożeniu przez Koźmiana 30 IX t.r. funkcji przewodniczącego Wydz. Historycznego PTPN objął tymczasowe kierownictwo, a wybrany w kwietniu 1873 na przewodniczącego, pełnił tę funkcję przez rok. T.r. został członkiem Komitetu Obchodów 300-lecia założenia Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Uczestniczył w akcji zbierania funduszy na budowę gmachu PTPN (sam na ten cel ofiarował 5 tys. talarów); 4 XI 1872 został przewodniczącym Komisji Budowlanej, a 6 V 1874 uczestniczył we wmurowaniu kamienia węgielnego. Podczas odsłonięcia pomnika bohaterów spod Somosierry w Niegolewie wygłosił 30 XI t.r. patriotyczne przemówienie. Zmarł nagle, 2 IV 1875 w Poznaniu; trumnę z jego ciałem wystawiono 5 IV na podwórzu Hotelu Du Nord, a 6 IV pochowano w grobowcu rodzinnym w Borku.
Ś. nie założył rodziny.
Fot. w Muz. Hist. m. P., Oddz. Muz. Narod. w P., sygn. MNP/D/41 a, b; — Słownik biograficzny Śremu, Śrem 2008 (bibliogr., fot.); Słown. geogr. (Łęg, Siedmiorogowo); Wojtkowsk i, Bibliogr. historii Wpol.; Żychliński, Kronika rodzin (jako Smitkowski); — Białobłocki, Absolwenci; Bronarski L., Szkice Chopinowskie, Kr. 1961 (jako Szmitkowski); Dzieje Wielkopolski, Red. W. Jakóbczyk, P. 1973 II; [Fijałkowski R.] Koryzma W., Pamiętnik sceny narodowej w Wielkopolsce do roku 1888, P. 1888; Frankiewicz C., Walka o Książ 29 kwietnia 1848 roku, „Śremski Notatnik Hist.” 2010 nr 5 s. 36; Gąsiorowski S., W Śremie i w podgostyńskim Brzeziu, tamże 2011 nr 7 s. 81—2, 126 (fot.); Grot Z., Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, „Kron. M. Poznania” R. 25: 1957 nr 1—2 s. 88; Jakóbczyk W., Rok 1863 w zaborze pruskim, P. 1963 s. 202; tenże, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w. Dzieje pracy organicznej, 1815—50, P. 1951 I; tenże, Towarzystwo Naukowej Pomocy w Wielkopolsce 1841—1939, P. 1985; Jankowiak S., Kasyno gostyńskie 1835—1846, Gostyń 1996; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I, II; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Komierowski R., Koła polskie w Berlinie 1861—1866, P. 1913; tenże, Rys historyczny dwudziestopięcioletniego istnienia Towarzystwa Centralnego Gospodarczego na W. Ks. Poznańskie, P. 1886; Kowalenko H., Społeczna organizacja funduszu i budowy gmachu Teatru Polskiego w Poznaniu w latach 1871—1890, „Kron. M. Poznania” R. 23: 1950 nr 4 s. 302; Kórnik i Bnin w walkach o wolność w latach 1794-1945, Red. L. Gomolec, S. Weyman, P.—Kórnik 1976 s. 70, 74; Majątki wielkopolskie. Powiat gostyński, Szreniawa 1997 s. 141—3; Mężyński A., Jan Działyński 1829—1880, Wr. 1987 s. 91; Nowaczyk H. F., Chopin na traktach Wielkopolski Południowej, Kalisz 2006; tenże, Nieznana fotografia adresata dedykacji Mazurków op. 50, „Ruch. Muzycz.” 2004 nr 5; Polak B., Wiosna Ludów w Wielkopolsce 1848, P. 1981 (fot.); Powstanie listopadowe 1830—1831, Red. W. Zajewski, W. 1980; Sczaniecki K. Osoria, Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu, od czasu zawiązania aż do końca roku 1893…, P. 1894; Szafrański F., Gustaw Potworowski 1800—1860, P. 1939; Veritate et Scientia (jako Szmitkowski); — Barbedette H., F. Chopin. Essai de critique musicale, Paris 1869 s. 15; Bojanowski E., Dziennik, Wr. 2009 I—IV; Korespondencja Fryderyka Chopina z rodziną, Oprac. K. Kobylańska, W. 1972; Koźmian S., O nabożeństwie po śmierci Zygmunta Krasińskiego (o mowie Ś-ego w kościele w Śremie), „Przegl. Pozn.” T. 27: 1859 s. 108; Libelt K., Listy, Oprac. Z. Grot, W. 1978 s. 478; Motty M., Przechadzki po mieście, P. 1999 I, II; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925 s. 25; Pelińska A., Materiały źródłowe do dziejów Zaniemyśla (mszp. pracy magisterskiej z r. 1994 w Zakł. Archiwistyki Inst. Hist. UAM w P.); Roczniki Klubu Towarzyskiego w Poznaniu za l. 1870, 1871, 1872, 1873, 1874, 1875, P.; Sulerzyski N., Pamiętnik byłego posła ziemi pruskiej, Oprac. S. Kalembka, W. 1985; Szymborski A., Burzliwe fortuny obroty (1831—1881). Mój pamiętnik, Kr. 2000; Zabór pruski w powstaniu; — „Dzien. Pozn.” 1859 nr z 25 I, 1860 nr z 12 XII, 1863 nr z 19 IV; „Gaz. W. Ks. Pozn.” 1831 s. 218; „Goniec Pol.” 1851 nr 32, 69, 74, 213; „Wiarus” 1873 nr z 12 VI, 6 X; „Ziemianin” 1850 t. 1 s. 186, 1868 nr 2; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1875: „Dzien. Pozn.” nr z 4 IV, 7 IV, „Kórniczanin” nr 6, „Kur. Pozn.” nr 76, 78; — Arch. Archidiec. w P.: sygn. PA 424/11 1860 (członkowie honorowi Bractwa św. Wincentego à Paulo w kościele paraf. w Śremie); B. Kórn.: rkp. 1019 k. 443—9 (życiorys i akta procesowe), rkp. 1462 k. 41, rkp. 7349 k. 387—8, rkp. 7356 k. 1011—12, rkp. 7388 k. 44—6; — Informacje Antoniego Gąsiorowskiego z Puszczykowa, Romana Plebańskiego z Czarnotek koło Zaniemyśla i Piotra Żenczykowskiego z Kr. (fot. w zbiorach A. Gąsiorowskiego i P. Żenczykowskiego).
Krzysztof Budzyń